Mỹ và phương Tây liên tục cáo buộc Nga điều động lực lượng tới khu vực giáp biên giới Ukraine để tiến đánh, khiến khủng hoảng leo thang thành ngòi nổ xung đột.
Trong nhiều năm qua, tình hình biên giới giữa Nga và Ukraine được coi là một "lò lửa" thường xuyên âm ỉ cháy, với giao tranh giữa quân đội chính phủ Ukraine với phe ly khai miền đông được Nga hậu thuẫn. Tiếp thêm sức nóng cho căng thẳng khu vực là nỗ lực không ngừng của Ukraine nhằm tăng cường quan hệ với phương Tây, hướng tới mục tiêu trở thành một thành viên NATO, kịch bản mà Nga luôn coi là "không thể chấp nhận".
Bộ Quốc phòng Ukraine ngày 3/11/2021 thông báo khoảng 90.000 quân Nga tập trung cách biên giới khoảng 260 km. Ảnh vệ tinh của Maxar công bố khi đó cho thấy 1.000 phương tiện cơ giới của Nga, trong đó có xe tăng, thiết giáp và pháo tự hành, tập trung tại thị trấn Yelnya, cách biên giới Ukraine khoảng 250 km về phía bắc.
Động thái điều quân diễn ra trong bối cảnh Nga áp dụng chính sách cứng rắn hơn với Ukraine. Tổng thống Vladimir Putin cảnh báo nếu NATO tăng cường hiện diện trên trên lãnh thổ Ukraine, điều đó sẽ "vượt lằn ranh đỏ với Nga".
Một tuần sau, NATO cáo buộc "Nga thực hiện hành vi gây hấn" sau khi Mỹ công bố thông tin về "các đợt điều động lực lượng bất thường" gần biên giới với Ukraine. Sau đó 18 ngày, Ukraine cho rằng Nga tập hợp gần 92.000 quân và lên kế hoạch cho chiến dịch tấn công tổng lực vào tháng 2 năm nay.
Nga phủ nhận thông tin trên, khẳng định mọi động thái triển khai lực lượng quân sự trong lãnh thổ nước này là hợp pháp và phục vụ mục đích phòng thủ. Đầu tháng 12/2021, Nga cho biết Ukraine tập trung lực lượng ở khu vực do phe ly khai kiểm soát ở miền đông, đồng thời yêu cầu NATO đưa ra đảm bảo mang tính ràng buộc pháp lý rằng Ukraine không bao giờ được kết nạp vào liên minh.
Trong cuộc điện đàm ngày 7/12/2021 với Putin, Tổng thống Mỹ Joe Biden dọa sẽ áp dụng "biện pháp kinh tế mạnh mẽ và các phương án khác" nếu Nga tấn công Ukraine. Liên minh châu Âu (EU) và NATO 8 ngày sau cảnh báo hậu quả chiến lược lớn với Nga "nếu xảy ra thêm một cuộc tấn công vào toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine".
Để tháo ngòi nổ khủng hoảng, Nga ngày 17/12/2021 đưa ra đề xuất an ninh với 8 điểm mấu chốt, bao gồm yêu cầu NATO rút toàn bộ binh sĩ và vũ khí khỏi những nước gia nhập sau năm 1997, ngừng mở rộng về phía đông, không kết nạp Ukraine và Gruzia, không tổ chức diễn tập tại Ukraine, Đông Âu, Trung Á và Kavkaz nếu Nga chưa đồng ý, rút Tên lửa tầm ngắn quanh Kaliningrad và vùng gần biên giới Nga.
Nga cũng yêu cầu NATO ký hiệp ước an ninh châu Âu mới cho Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE), vốn được cho không còn khả năng ảnh hưởng tích cực đến tình hình khu vực châu Âu - Đại Tây Dương. Nga còn yêu cầu Mỹ phải rút tên lửa tầm trung bố trí tại châu Âu và nhằm vào Nga, đồng thời tiếp tục đàm phán khôi phục Hiệp ước Các lực lượng Hạt nhân Tầm trung (INF).
Một cuộc tấn công mạng quy mô lớn diễn ra ngày 14/1, khiến nhiều trang web quan trọng của chính phủ Ukraine bị đánh sập. Ukraine cho biết đã phát hiện manh mối cho thấy Nga có thể đứng sau vụ tấn công mạng này.
Ba hướng binh lực Nga quanh Ukraine trước ngày 15/2. Bấm để xem chi tiết.
Các đơn vị quân đội Nga ngày 17/1 bắt đầu tới Belarus để tham gia các hoạt động trong khuôn khổ tập trận Quyết tâm Đồng minh 2022. Moskva tuyên bố cuộc tập trận để củng cố năng lực "chống hành vi xâm lược từ bên ngoài" nhằm vào thành viên Nhà nước Liên minh, gồm Nga và Belarus.
Trong khi đó, các quan chức Mỹ cho rằng quy mô của lực lượng Nga điều tới Belarus "vượt quá những gì chúng tôi ước tính về một cuộc tập trận thông thường". Mỹ ngày 19/1 thông báo sẽ chuyển thêm khoản viện trợ quân sự trị giá 200 triệu USD cho Ukraine.
Tổng thống Biden ngày 20/1 nói bất cứ chiến dịch tiến đánh Ukraine nào của Nga đều bị coi là "một cuộc xâm lược", sau khi cho rằng Moskva có thể triển khai chiến dịch quy mô nhỏ nhằm ít gây ra phản ứng hơn một cuộc tấn công tổng lực.
Ba thành viên vùng Baltic của NATO là Estonia, Latvia và Litva một ngày sau thông báo sẽ chuyển tên lửa chống tăng và phòng không để Ukraine nâng cao năng lực phòng thủ. Trong khi đó, Nga nhắc lại yêu cầu NATO rút quân khỏi Romania và Bulgaria.
Giới chức Anh ngày 22/1 cáo buộc Nga "đang tìm cách chiếm đóng Ukraine" và "dựng lên một lãnh đạo thân Moskva ở Kiev". Nga gọi đây là thông tin sai lệch. Cùng ngày, Mỹ yêu cầu thân nhân các nhân viên ngoại giao ở Ukraine về nước, sau đó cảnh báo công dân không đến quốc gia Đông Âu.
NATO ngày 24/1 cho biết đã đặt lực lượng của liên minh quân sự trong trạng thái sẵn sàng triển khai, đồng thời điều thêm chiến hạm và tiêm kích đến Đông Âu để tăng cường phòng thủ. Nga một ngày sau khởi động các cuộc diễn tập với 6.000 quân và ít nhất 60 tiêm kích ở khu vực miền nam, gần Ukraine và bán đảo Crimea.
Trong khi đó, giới chức Ukraine tỏ ra bình tĩnh. Tổng thống Ukraine Zelensky và loạt quan chức cấp cao nói rõ rằng họ không nhận thấy rủi ro đang diễn ra cao hơn những gì đã xảy ra trong cuộc xung đột ở miền đông Ukraine suốt 8 năm qua.
Các quân nhân sử dụng súng cối trong diễn tập chung của Nga và Belarus tại thao trường Brest ngày 3/2. Ảnh: BQP Belarus.
Mỹ ngày 26/1 từ chối loại trừ khả năng kết nạp Ukraine vào NATO. Liên minh quân sự này cùng ngày khẳng định nhiều yêu cầu an ninh do Nga đề xuất là "phi thực tế và không thể chấp nhận được". Trung Quốc một ngày sau lên tiếng, nói rằng những mối quan ngại về an ninh của Nga cần được xem xét nghiêm túc.
Mỹ và các đồng minh phương Tây liên tục đe dọa sẽ áp đặt những lệnh trừng phạt "nặng nề chưa từng có" nhằm vào Nga nếu Moskva mở chiến dịch quân sự. Trong những công cụ trừng phạt này, Hiệp hội Viễn thông Tài chính Liên ngân hàng Toàn cầu (SWIFT) được coi như một "biện pháp trừng phạt hạt nhân" có tác động mạnh nhất tới Nga.
SWIFT được thành lập năm 1973 nhằm thay thế điện tín và hiện được hơn 11.000 tổ chức tài chính sử dụng để gửi tin nhắn và lệnh thanh toán bảo mật. Không có giải pháp thanh toán nào khác được chấp nhận trên toàn cầu, nên SWIFT được coi là hệ thống trọng yếu của nền tài chính thế giới.
Nếu Nga bị loại khỏi SWIFT, các tổ chức tài chính trên thế giới gần như không thể gửi tiền hoặc rút tiền khỏi nước này, gây cú sốc bất ngờ cho các công ty Nga và khách hàng nước ngoài của họ, đặc biệt những bên mua dầu và khí đốt xuất khẩu của Nga bằng đôla Mỹ.
Biden ngày 25/1 còn nêu khả năng áp đặt các biện pháp trừng phạt trực tiếp người đồng cấp Putin. Điện Kremlin cho rằng lệnh trừng phạt của Mỹ và đồng minh không gây tổn hại cho Tổng thống Nga nhưng "mang tính hủy hoại về mặt chính trị".
Tổng thống Vladimir Putin ngày 28/1 nói phương Tây "phớt lờ những quan ngại cơ bản của Nga về hoạt động mở rộng của NATO", cũng như động thái "triển khai các hệ thống vũ khí tấn công gần biên giới Nga".
Tới 31/1, Moskva cáo buộc Washington có hành vi cuồng loạn, sau khi quan chức Mỹ cho rằng Nga sẽ triển khai 30.000 quân gần biên giới Belarus - Ukraine vào đầu tháng 2. Tổng thống Putin ngày 1/2 nói ông hy vọng có thể tìm ra giải pháp cho căng thẳng, đồng thời cho rằng Mỹ đang dùng Ukraine làm công cụ chống lại Nga.
3.000 lính được Mỹ điều tới châu Âu ngày 2/2 để củng cố lực lượng NATO ở phía đông châu lục, Nga chỉ trích đây là "bước đi mang tính phá hoại". Tổng thống Pháp Emmanuel Macron ngày 7/2 tới Moskva, Kiev và Berlin hội đàm trong nỗ lực hạ nhiệt căng thẳng, trong khi Mỹ cho rằng Nga đã điều 110.000 quân tới gần biên giới với Ukraine và dự kiến bổ sung thêm 40.000 quân trong một tuần.
Ngày 2/2, Putin cáo buộc Mỹ cố gắng lan truyền thông tin Nga sắp tấp công nhằm đẩy Moskva vào xung đột. "Mục tiêu chính của Mỹ là buộc các đồng minh của họ tại châu Âu áp trừng phạt cứng rắn chống lại Nga hoặc lôi kéo Ukraine vào NATO", Putin khẳng định.
Trong cuộc họp báo chung với Thủ tướng Đức Olaf Scholz ngày 7/2, Biden tuyên bố Nord Stream 2 sẽ bị đóng nếu Moskva tấn công Ukraine. Đây là tuyên bố thẳng thừng nhất về số phận của đường ống dẫn khí đốt khổng lồ mới đã hoàn thành nhưng chưa bắt đầu vận chuyển khí đốt từ Nga sang Đức. Nord Stream 2 đi qua biển Baltic mà không qua ngả Ukraine hay Ba Lan, được cho là có thể gia tăng ảnh hưởng chính trị của Nga ở châu Âu.
Nga và Belarus hôm 10/2 bắt đầu giai đoạn hai của tập trận Quyết tâm Đồng minh 2022, kéo dài 10 ngày. Ukraine gọi đây là hành động gây áp lực tâm lý, trong khi lãnh đạo NATO cho rằng Nga tập trung binh lực tới "điểm nguy hiểm".
Ngày 13/2, Mỹ thông báo đại sứ quán Mỹ ở Kiev sẽ dừng tất cả dịch vụ lãnh sự và "duy trì sự hiện diện lãnh sự nhỏ" ở Lviv. Sau quyết định của Mỹ, một số nước phương Tây như Canada và Australia cũng chuyển hoạt động ngoại giao tới Lviv.
Mỹ và một loạt nước như Anh, Na Uy, New Zealand, Thụy Điển, Hà Lan, Australia cũng khuyến cáo công dân rời Ukraine ngay lập tức.
Trong khi đó, Nga ngày 14/2 dường như để ngỏ khả năng giải quyết căng thẳng thông qua ngoại giao sau khi Tổng thống Putin đồng ý đề xuất của Ngoại trưởng Sergey Lavrov. Dù vậy, Lavrov khẳng định nỗ lực ngoại giao của Nga sẽ không kéo dài vô tận.
Phát ngôn viên Bộ Quốc phòng Nga, thiếu tướng Igor Konashenkov ngày 15/2 thông báo các đơn vị thuộc Quân khu phía Tây và phía Nam đang trở về căn cứ sau khi hoàn thành diễn tập gần Ukraine. Tuy nhiên, chưa rõ Nga rút bao nhiêu đơn vị tham gia diễn tập và tổng quân số còn lại ở gần biên giới với Ukraine.
Ngoại trưởng Ukraine Dmytro Kuleba sau đó khẳng định nước này cùng các đồng minh phương Tây "đã cố gắng ngăn chặn Nga leo thang thêm tình hình". Kuleba cảnh báo tình hình dọc biên giới vẫn còn căng thẳng và hối thúc Nga rút hết lực lượng còn lại gần Ukraine.
Trong khi đó, Nga chế giễu tình báo phương Tây vì một số hãng tin phương Tây đã dẫn lời các quan chức giấu tên cho rằng Nga sẽ mở chiến dịch tấn công Ukraine vào ngày 15/2. "15/2/2022 sẽ đi vào lịch sử là ngày cỗ máy tuyên truyền chiến tranh của phương Tây thất bại", phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Nga Maria Zakharova đăng trên mạng xã hội.