Phần I. Nhận diện “báo hóa” tạp chí
1. HIỆN TRẠNG BÁO CHÍ TOÀN QUỐC: Hiện nay có 816 cơ quan báo chí in và điện tử, trong đó: 137 báo, 370 tạp chí, 309 tạp chí khoa học, 125; 125/137 báo thực hiện loại hình điện tử, 191/679 tạp chí thực hiện loại hình điện tử.
2. PHÂN BIỆT “TẠP CHÍ CHUYÊN NGÀNH” & “TẠP CHÍ KHOA HỌC”
- Tạp chí chuyên ngành: Là sản phẩm báo chí xuất bản định kỳ, đăng tin bài có tính chất chuyên ngành (nếu là Tạp chí điện tử thì có thêm cụm từ “được truyền dẫn trên môi trường mạng”). Cơ quan chủ quản: Các Hội xã hội, xã hội nghề nghiệp.
- Tạp chí khoa học: Là sản phẩm báo chí xuất bản định kỳ để công bố kết quả nghiên cứu khoa học, thông tin về hoạt động khoa học chuyên ngành. Cơ quan chủ quản: Bệnh viện, Trường đại học, Viện nghiên cứu…
Quy hoạch báo chí đã quy định rõ các cơ quan nào chỉ được thành lập tạp chí.
3. TÌNH TRẠNG “BÁO HÓA” TẠP CHÍ
Bên cạnh những ưu điểm, tạp chí tồn tại một số vi phạm dai dẳng:
- Chú trọng phản ánh các vấn đề, vụ việc tiêu cực trong xã hội nhưng lượng thông tin lý luận, khoa học, chuyên ngành hạn chế, thậm chí không có.
- Đăng tải tin, bài hoặc cử phóng viên hoạt động tác nghiệp về những nội dung ngoài phạm vi tôn chỉ, mục đích ghi trong giấy phép;
- Nhà báo, phóng viên của tạp chí khoa học nhưng sử dụng danh nghĩa báo chí hoạt động tác nghiệp để điều tra theo đơn thư, làm phóng sự, tin thời sự, tin chính trị vượt quá tôn chỉ mục đích.
4. “BÁO HÓA” TẠP CHÍ CHỦ YẾU XẢY RA VỚI TẠP CHÍ ĐIỆN TỬ
“Báo hóa” tạp chí: Biến Tạp chí thành Báo
Về bản chất, “báo hóa” tạp chí điện tử là hiện tượng một số tạp chí điện tử không thực hiện đúng tôn chỉ mục đích; hình thức trình bày (giao diện), nội dung thông tin thể hiện gây hiểu nhầm thành báo.
5. “BÁO HÓA” TẠP CHÍ GÂY NHỨC NHỐI XÃ HỘI
- Không tuân thủ quy định pháp luật.
- Nhà báo, phóng viên tác nghiệp ngoài phạm vi lĩnh vực tôn chỉ mục đích ghi trong giấy phép tạp chí.
- Báo hóa tạp chí để đăng tin ”rửa nguồn” cho trang thông tin điện tử, nhưng nguồn lực hạn chế, không tự sản xuất được số lượng tin, bài lớn, dẫn đến liên kết nội dung trá hình, gây nên tình trạng tư nhân tác động, can thiệp vào hoạt động báo chí.
Có dấu hiệu của hoạt động báo chí tư nhân thông qua việc một số cơ quan báo chí giao chuyên trang, chuyên mục cho văn phòng đại diện, nhóm phóng viên hoặc đối tác chịu trách nhiệm toàn bộ hoạt động.
Từ năm 2019 đến nay, Bộ TT&TT và các Sở TT&TT đã xử lý 84 trường hợp tạp chí vi phạm với 2.378,7 triệu đồng. Trong đó 39 trường hợp bị xử phạt với hơn 1.421,7 triệu đồng, 3 trường hợp bị đình bản, thu hồi 3 thẻ nhà báo của tạp chí.
Từ 2020 đến quý 1/2022, Cục báo chí nhận được 832 đơn thư (2020 là 432, 2021 là 333, quý 1/2022 là 67). Trong đó 29 đơn thư về hoạt động tác nghiệp của nhà báo, phóng viên; 294 đơn thư liên quan đến tin, bài của các Tạp chí; 6 đơn thư về hoạt động tác nghiệp của nhà báo, phóng viên của Tạp chí.
Năm 2022, Bộ Thông tin và Truyền thông bước đầu xác định hơn 30 tạp chí có dấu hiệu “báo hóa” và một số cơ quan báo chí có biểu hiện “tư nhân hóa”, chủ yếu của các Hội xã hội, xã hội nghề nghiệp và một số “Viện nghiên cứu”.
Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông đã phê duyệt kế hoạch xử lý tình trạng “báo hóa” tạp chí, “báo hóa” trang thông tin điện tử tổng hợp, mạng xã hội và “tư nhân hóa” báo chí với các giải pháp, nội dung công việc và thời gian thực hiện rất cụ thể.
6. DẤU HIỆU “BÁO HÓA” TẠP CHÍ
6.1. Hình thức thể hiện cố tình gây hiểu nhầm là Báo:
- Logo gây hiểu nhầm (Măng séc ấn phẩm, giao diện trang chủ không ghi hoặc ghi “ Tạp chí” rất nhỏ không thể hiện là tạp chí);
- Các chuyên mục thể hiện như báo (Thời sự, chính trị, điều tra theo đơn bạn đọc, phóng sự điều tra…);
- Chuyên trang không thể hiện trực thuộc tạp chí. Chuyên trang thể hiện độc lập với tạp chí, không ghi thuộc tạp chí, chuyên trang chỉ thể hiện thuộc cơ quan chủ quản
6.2 Về nội dung:
- Không thực hiện đúng tôn chỉ mục đích:
+ Phản ánh vấn đề, nội dung không thuộc lĩnh vực tôn chỉ mục đích ghi trong giấy phép (ví dụ: Tạp chí thuộc lĩnh vực môi trường phản ánh về đấu thầu trong lĩnh vực giáo dục).
+ Giật tít, câu view: Tít mập mờ, đặt câu hỏi nghi vấn, tít không phù hợp với nội dung ( ví dụ: Tít bài sử dụng cụm từ “có hay không”, “ nghi vấn” …);
+ Thông tin về vấn đề nội bộ một chiều theo đơn thư, thông tin chưa kiểm chứng;
+ Tạp chí khoa học nhưng thông tin khoa học, lý luận, thông tin chuyên ngành hạn chế.
Một số tạp chí thực hiện rửa nguồn tin cho trang thông tin điện tử tổng hợp đăng những tin, bài thời sự, xã hội, giải trí, giật gân, câu khách.
Rà quét ngày 28/3/2022 trên trang thông tin điện tử của một công ty truyền thông cho thấy:
Trong tổng số 213 bài xuất bản trong ngày thì có tới 55 bài “dẫn nguồn” của một tạp chí chuyên ngành, trong khi năng lực và tôn chỉ mục đích của tạp chí này không cho phép sản xuất một lượng tin bài lớn như vậy về các chủ đề được dẫn lại trên trang TTĐT tổng hợp.
Một số tạp chí có biểu hiện sao chép, tổng hợp thông tin từ các nguồn khác, ít bài tự sản xuất.
7. HOẠT ĐỘNG TÁC NGHIỆP
- Điều tra theo đơn thư bạn đọc (Tạp chí chuyên ngành, tạp chí khoa học nhưng tác nghiệp điều tra theo đơn thư bạn đọc).
- Cấp giấy giới thiệu không thuộc phạm vi tôn chỉ mục đích (Cấp giấy giới thiệu không ghi cụ thể nơi đến làm việc, phóng viên đề nghị cung cấp thông tin không thuộc TCMĐ; yêu cầu cung cấp toàn bộ hồ sơ, tài liệu như cơ quan thanh tra, điều tra; gây sức ép bằng cách liên tục điện thoại, nhắn tin gây phiền hà;
- Đi tác nghiệp thành nhóm, không liên hệ trước. Một phóng viên liên hệ nhưng khi đến làm việc là cả một nhóm phóng viên thuộc nhiều tạp chí
8. NHIỀU LỘN XỘN VỀ TỔ CHỨC TRONG KHỐI “TẠP CHÍ”
- Tổ chức Đảng: Nhiều Tạp chí thuộc Hội, Viện chưa có tổ chức Đảng
- Văn phòng đại diện mở quá nhiều: Tạp chí khoa học, tạp chí chuyên ngành nhưng mở nhiều Văn phòng đại diện, có nhiều phóng viên thường trú, tập trung khai thác những vấn đề tiêu cực, bất cập của địa phương. Văn phòng đại diện không đáp ứng đủ các điều kiện hoạt động vẫn được cơ quan báo chí thành lập.
- Đề nghị cấp quá nhiều thẻ nhà báo: Số lượng người đề nghị cấp thẻ nhà báo lớn so với quy mô, tính chất của tạp chí.
Một số dấu hiệu “tư nhân hóa báo chí”:
Khoán doanh thu (“Phân lô, Bán nền” các chuyên trang, chuyên mục cho nhà báo, phóng viên, VPĐD, đối tác liên kết. Xuất hiện hiện tượng khoán doanh thu, quảng cáo cho nhà báo, phóng viên, văn phòng đại diện. Nhiều trường hợp phóng viên lợi dụng hoạt động tác nghiệp để sách nhiễu cơ quan, doanh nghiệp).
Khoán toàn bộ cho đối tác liên kết: Giao chuyên trang, chuyên mục cho văn phòng đại diện, nhóm phóng viên hoặc đối tác chịu trách nhiệm toàn bộ hoạt động. Máy chủ của Trang chủ và máy chủ của chuyên trang đặt ở những nơi khác nhau, không đúng quy định trong giấy phép => Kẽ hở trong quản lý nội dung, đối tác toàn quyền quyết định nội dung chuyên trang.
9. GIẢI PHÁP
- Cơ quan quản lý nhà nước: Sử dụng công nghệ đo quét qua hệ thống lưu chiểu điện tử để đánh giá và xử lý.Tăng cường công tác thanh kiểm tra xử lý vi phạm.
Tạm dừng cấp phép mới hoạt động báo chí.
Rà soát cấp lại giấy phép quy định chặt chẽ hơn về tôn chỉ mục đích tạp chí, trong đó không cấp lại giấy phép đối với cơ quan báo chí có nhiều sai phạm, không có chuyển biến sau khi đã được kiểm tra, xử lý, chấn chỉnh.
- Cơ quan chỉ đạo: Rà soát điều kiện tiêu chuẩn đối với lãnh đạo cơ quan báo chí (Người đứng đầu, cấp phó của người đứng đầu). Kiểm tra sự tồn tại, vai trò của tổ chức đảng trong cơ quan tạp chí.
Rà soát, kiến nghị cấp có thẩm quyền sửa đổi điều kiện tiêu chuẩn bổ nhiệm lãnh đạo tạp chí.
Kiểm tra, kiến nghị cơ quan đảng có thẩm quyền kiểm tra, giám sát và xử lý tổ chức đảng cơ quan tạp chí.
- Hội Nhà báo các cấp: Tăng cường thực hiện việc theo dõi, giám sát kiểm tra và kết luận và xử lý đối với người làm báo vi phạm Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo, Quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo Việt Nam.Có quy định cụ thể hơn nữa về các hành vi, dấu hiệu vi phạm đạo đức nghề nghiệp người làm báo, của cơ quan báo chí.
Phần 2. Nhận diện biểu hiện “báo hóa” trang thông tin điện tử tổng hợp, mạng xã hội và các giải pháp xử lý, chấn chỉnh
- Nhận diện những biểu hiện “báo hóa” trang thông tin điện tử tổng hợp: Tên miền sử dụng từ ngữ gây nhầm lẫn là cơ quan báo chí như: Báo, Tạp chí, Tin, Tin tức, News, Times, Online, Daily…; Thiết kế giao diện, chuyên mục như báo điện tử; tổng hợp tin bài từ các cơ quan báo chí theo ý đồ riêng, nghiêng về các thông tin tiêu cực, giật gân, câu view (Nhóm 1); Tự sản xuất tin bài như báo chí rồi chuyển cho cơ quan báo chí phát hành trên mạng, sau đó trang TTĐT TH đăng tải lại ngay để hợp thức hóa nguồn tin (Nhóm 2).
Biểu hiện “báo hóa mạng xã hội”: Mạng xã hội thiết kế giao diện, chuyên mục, sản xuất, tổng hợp tin bài, hoạt động như trang TTĐTTH, báo điện tử; Mạng xã hội không có người dùng tương tác, chia sẻ thông tin.
Dấu hiệu về tổ chức, nhân sự: Trang TTĐT TH, mạng xã hội có số lượng nhân sự lớn, ký hợp đồng làm phóng viên, cộng tác viên.
2. Tồn tại, bất cập
Các quy định của pháp luật hiện hành chưa chặt chẽ dẫn đến tình trạng một số trang tin tổng hợp, mạng xã hội lợi dụng các kẽ hở này để “báo hóa”.
Việc xử lý vi phạm gặp nhiều khó khăn và bị kéo dài thời gian do các quy định, chế tài còn bất cập, chưa đầy đủ.
3. Các biện pháp, giải pháp chống “báo hóa” trang TTĐTTH, mạng xã hội đã thực hiện: Nghị định số 72/2013/NĐ-CP; Nghị định số 27/2018/NĐ-CP; Nghị định sửa đổi bổ sung (chờ CP ban hành)
3.1 Các quy định mới đối với trang TTĐT TH:
- Tổng hợp thông tin chậm hơn 30 phút so với tin gốc;
- Đặt link gốc ngay dưới bài dẫn lại;
- Cho phép các trang TTĐT TH được liên kết sản xuất nội dung với báo/tạp chí điện tử nhưng có các quy định về liên kết cụ thể để chống báo hóa.
- Cho phép tích hợp dịch vụ trang thông tin điện tử tổng hợp và mạng xã hội trên cùng một tên miền nhưng yêu cầu phải tách các dịch vụ này nằm khác giao diện hoặc chuyên mục để tránh lợi dụng “báo hóa”.
3.2 Các quy định mới đối với Mạng xã hội:
- Không bố trí thành các chuyên mục chính trị xã hội, kinh tế, văn hóa, thể thao… tại giao diện trang chủ;
- Không tự sản xuất tin bài như báo chí
- Thay đổi điều kiện về cấp phép: Chỉ cấp phép đối với các mạng xã hội trong nước có lượng người sử dụng lớn (từ 10.000 người trở lên);
- Chỉ các tài khoản đã được định danh (định danh thông tin cá nhân của chủ tài khoản bằng chứng minh thư nhân dân/căn cước công dân/hộ chiếu hoặc bằng số thuê bao điện thoại đã xác thực) mới được cung cấp thông tin (viết bài, bình luận, livestream) và chia sẻ thông tin trên mạng xã hội.Tài khoản định danh: Cung cấp thông tin trên mạng xã hội; Chia sẻ thông tin trên mạng xã hội.
Mạng xã hội có phép: Livestream, hoạt động phát sinh doanh thu.
Bổ sung trách nhiệm của Mạng xã hội trong nước; quy định quản lý đối với chủ kênh/tài khoản/nhóm cộng đồng/trang cộng đồng trên các mạng xã hội.