Sau một thời gian chống chọi bệnh tật, học giả An Chi - Võ Thiện Hoa đã từ giã cõi trần ở tuổi 88. Trong đời sống học thuật và báo chí nước ta hơn 30 năm qua, sự xuất hiện của Huệ Thiên - An Chi là một trong những trường hợp đặc biệt.
Điểm đặc biệt đầu tiên An Chi là một học giả hoàn toàn tự học, không học vị học hàm. Trong một bài viết trên báo Tuổi Trẻ về giới trí thức Việt Nam đương đại, nhà nghiên cứu Trần Bạch Đằng trân trọng nhắc tới An Chi với tư cách một người không có bằng cấp cao nhưng say mê, nghiêm cẩn lao động khoa học, mang lại niềm tin cho đời sống nghiên cứu học thuật nước nhà vốn thật giả lẫn lộn không ít trên sách báo bấy giờ.
Khơi nguồn cảm hứng tình yêu tiếng Việt
Sự tự học của An Chi khởi đầu bằng tình yêu tiếng Việt, say mê đọc sách, mà ân nhân đầu tiên là nhà ngữ học Lê Ngọc Trụ, rồi ông âm thầm đi vào nghiên cứu từ nguyên học.
Ông từng thổ lộ với người viết: "Tôi là người chịu ơn rất sâu sắc về mặt tinh thần đối với tác giả Lê Ngọc Trụ, mặc dù sau khi tích lũy được một số kiến thức cơ bản về ngữ học thì tôi lại thấy ông không phải là người… tiên tiến. Tôi đọc Chánh tả Việt ngữ, bộ sách hai quyển của Lê Ngọc Trụ (do nhà Nam Việt ở Sài Gòn xuất bản) năm 15 tuổi rồi từ đó mê luôn tiếng Việt, chữ Hán và từ nguyên".
Điểm đặc biệt thứ hai là An Chi khơi nguồn cảm hứng tình yêu tiếng Việt mạnh mẽ cho mọi đối tượng người đọc. Ông nghiên cứu tiếng Việt kỹ lưỡng với những chứng cứ, lý lẽ vững chãi và tranh biện đến cùng những vấn đề mà ông cho rằng mình đúng.
Từ đầu thập niên 1990, An Chi lúc ấy với bút danh Huệ Thiên được mời phụ trách chuyên mục "Chuyện Đông chuyện Tây" trên tờ Kiến Thức Ngày Nay - một tạp chí có số lượng ấn hành lớn nhất nước thời ấy, gần 200.000 bản mỗi kỳ.
Ông trả lời hàng loạt câu hỏi của bạn đọc về những từ nguyên phổ cập, thiết thực với đời sống hằng ngày cho tới những thành ngữ, tục ngữ mang tính hàn lâm. Những câu trả lời của ông không chỉ được đông đảo bạn đọc chờ đón mà ngay cả giới nghiên cứu Việt ngữ học cũng quan tâm.
Không phải ngẫu nhiên trong lời giới thiệu bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây của An Chi, nhà ngữ học lừng danh Cao Xuân Hạo đã thốt lên rằng:
"Quả có nhiều người hình dung An Chi là một cụ già đầu bạc trán hói, thông kim bác cổ, suốt ngày vùi đầu trong những đống sách cũ kỹ. Trong trí tưởng tượng của họ, An Chi gần như là một nhân vật huyền thoại, khó lòng có thật trong cuộc sống còn nhiều hàng dỏm, sách dỏm và trí thức dỏm này".
Không chỉ tạp chí Kiến Thức Ngày Nay mà về sau, học giả An Chi còn được mời cộng tác về từ nguyên học trên nhiều báo khác. Điều tất nhiên, ông không tránh khỏi những tranh biện với những nhà nghiên cứu khác, thậm chí đến "nảy lửa", làm phiền lòng không ít người.
Tuy nhiên, với bản lĩnh học thuật, kiến văn sâu rộng, luận chứng cụ thể, được trình bày khúc chiết, dễ hiểu; nhiều bài viết của ông được đông đảo bạn đọc cùng giới nghiên cứu đồng tình.
Ông cũng đúc rút kinh nghiệm sau những cuộc tranh luận rằng, không bao giờ "buông vũ khí" giữa chừng mà phải "chống" lại người đối thoại bằng cứ liệu vững chắc chứ không được phủ nhận suông.
Học giả An Chi từng chỉ ra một cách thuyết phục những chỗ sai trong Từ điển Truyện Kiều của giáo sư Đào Duy Anh và cả những điểm mà giáo sư Phan Ngọc sửa chữa "nâng cấp" không đúng về cuốn từ điển này.
Ông cũng chứng minh rõ ràng về sự nhầm lẫn của giáo sư Hoàng Xuân Hãn trong việc dùng thuyết "tự nhiên" lý giải ngôn ngữ Truyện Kiều…
Không chỉ ngôn ngữ học, An Chi còn có những bài viết đáng chú ý khi kiến giải về những điểm mờ của lịch sử như: Hùng Vương hay Lạc Vương?, Vấn đề "thành" của cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, Mạc Đăng Dung có dâng đất cho nhà Minh hay không?...
Tự học và tự trọng
Một điểm đặc biệt nữa về An Chi là một nhân cách đầy tự trọng và khiêm nhường.
Vào năm 1954, khi đất nước bị chia cắt làm hai miền, ông chỉ là học sinh kháng chiến, không thuộc diện cán bộ được đi tập kết, nhưng vì lòng yêu nước nên đã quyết định bay vượt tuyến ra Bắc bằng đường hàng không.
Gia đình và dòng họ ông ở Sài Gòn vốn là cơ sở cách mạng, nên trước khi ra Bắc ông được một cán bộ lãnh đạo hoạt động bí mật viết thư giới thiệu ông cho bác sĩ Phạm Ngọc Thạch.
Thế nhưng, ông không liên lạc đưa thư cho nhân vật lãnh đạo cao cấp nổi tiếng bấy giờ, mà tham gia lực lượng thanh niên xung phong xây dựng tuyến đường sắt Hà Nội - Lào Cai, rồi về sau đi học trung cấp sư phạm làm nghề gõ đầu trẻ tận xứ Mường heo hút ở Thái Bình…
Có thể nói, cuộc đời học giả An Chi khá lận đận, truân chuyên. May mắn khi đã lớn tuổi, ông gặp được người vợ hiền đảm đang, cùng nhau nuôi dưỡng chăm sóc tận tâm mẹ già, gia đình yên ấm.
Đặc biệt hơn, sự tự học, niềm say mê từ nguyên tiếng Việt đã mang lại cho ông sự tin yêu, ngưỡng mộ của nhiều đồng nghiệp và bạn đọc, trong đó có những người trở thành bạn thân của ông.
Bây giờ thì học giả An Chi đã mãi mãi "Rong chơi miền chữ nghĩa". Ở thế giới bên kia chắc hẳn ông đang thanh thản đàm luận "Chuyện Đông chuyện Tây" cùng với Trần Bạch Đằng, Cao Xuân Hạo, Nguyễn Quảng Tuân… và những người yêu tiếng Việt đã đi trước mình...
Học giả An Chi qua đời hồi 13h05 ngày 12-10-2022. Ông tên thật Võ Thiện Hoa, còn có bút danh quen thuộc Huệ Thiên, sinh ngày 27-11-1935 ở tỉnh Gia Định, nay thuộc quận Bình Thạnh, TP.HCM.
Một số tác phẩm của An Chi: Chuyện Đông chuyện Tây (4 tập), Từ Thập Nhị Chi đến 12 con giáp, Từ nguyên, Những tiếng trống qua cửa các nhà sấm (bút danh Huệ Thiên), Câu chữ Truyện Kiều, Rong chơi miền chữ nghĩa (5 tập)...
Ông An Chi (trái) và thi sĩ Bùi Giáng - Ảnh tư liệu
Thi sĩ Bùi Giáng - một người bạn láng giềng cùng con hẻm nhỏ ở Bình Thạnh của An Chi - đã dành những lời thơ đẹp cho An Chi khi chơi chữ bút danh Huệ Thiên trên chuyên mục "Chuyện Đông chuyện Tây":
"Một trời trí huệ thênh thang
Đi về bắt gặp thằng lang thang Bùi
Bỗng dưng vô tận ngậm ngùi
Từ đâu vô lượng lấp vùi nỗi đau".
Khi đưa chúng tôi xem bút tích bài thơ của thi sĩ họ Bùi, An Chi tươi cười giãi bày rằng: "Huệ Thiên chỉ là kết quả cách nói lái tên thật của tôi là Thiện Hoa, nhưng Bùi Giáng đã biến nó thành "một trời trí huệ" khiến tôi sợ quá nên phải giải thích rằng đó chỉ là "vẻ tươi tốt của hoa huệ" mà chữ Hán là 蕙芊 ".