Mở cửa cho chúng tôi là một ông cụ cao gầy, quắc thước và rất nhanh nhẹn. Thoạt trông, không ai nghĩ ông đã ở cái tuổi sắp 90. “Không sao, cứ đi cả giày vào, tôi sống có một mình ở đây thôi”, ông cười niềm nở. Khi bước vào, căn phòng khách của căn hộ tập thể rộng chừng 15m², được “trang trí” bằng tràn ngập sách và ảnh. Nó như một kho lưu trữ ký ức và thời gian về những năm tháng cuộc đời làm trong ngành ngoại giao của chủ nhân.

Ông là Phạm Ngạc, người phiên dịch cho phái đoàn Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (VNDCCH) trong các cuộc đàm phán ở Hội nghị Paris, ở cả các cuộc đàm phán trong hội nghị công khai chính thức lẫn những cuộc tiếp xúc và đàm phán bí mật giữa Hà Nội và Washington. Ông tham gia phiên dịch từ những ngày đầu diễn ra hội nghị (năm 1968) cho đến khi Hiệp định Paris được chính thức ký kết (27-1-1973). Ông cũng là nhân chứng trực tiếp chứng kiến nhiều cuộc đấu trí cam go giữa ta và phía Mỹ trên bàn đàm phán trong suốt quá trình 4 năm 8 tháng ròng rã.

Năm 1968, khi làm phiên dịch cho Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Xuân Thủy trong các cuộc đàm phán tại hội nghị Paris, ông mới 33 tuổi, nằm trong số trẻ nhất đoàn. Ông kể, có lần đến phòng họp để phiên dịch đàm phán, trong thang máy đi lên lầu trên, còn có 2 đại diện của đoàn đại biểu phía Việt Nam Cộng hòa (VNCH). Khi hỏi chuyện, biết ông là đại biểu của đoàn VNDCCH, một người trong họ nói: “Ông còn trẻ quá” (có ý rằng chưa có kinh nghiệm ngoại giao). Khi đó, ông đã đáp lại: “Các ông đánh giá thấp tôi quá”.

“Bác học ngoại ngữ ở đâu và học từ khi nào?”, tôi hỏi.

“Tôi tự học. Thế hệ chúng tôi phần lớn đều phải tự học cả, làm gì được đào tạo trường lớp như bây giờ”, ông nói.

Hóa ra, ông không chỉ giỏi tiếng Anh mà ông còn rất thông thạo tiếng Trung, tiếng Pháp và cả tiếng Nga. Khi được hỏi trong khi phiên dịch, nhất là phiên dịch trong một hội nghị đặc biệt quan trọng như hội nghị Paris với những cuộc đàm phán đấu trí cân não, cách dịch của ông như thế nào, ông nói rằng tôi dịch thoát ý, dịch theo ý chứ không chỉ khư khư bám vào kiểu “word by word”. Theo ông, làm người phiên dịch không chỉ có vai trò dịch mà còn phải hiểu biết, phải có phông văn hóa rộng thì mới có thể diễn đạt lại thanh thoát, trôi chảy các diễn ngôn.

Trước ông, từng có một người khác làm phiên dịch cho Bộ trưởng Xuân Thủy, nhưng sau một vài lần dịch thì đã bị “vấp”. Một lần, trong một hội nghị công khai, khi Mỹ tiếp tục ném bom miền Bắc, các cuộc đàm phán khi đó bị gián đoạn, một nhà báo quốc tế đã hỏi Bộ trưởng Xuân Thủy rằng: Miền Bắc Việt Nam có còn muốn tiếp tục đàm phán nữa hay thôi? Bộ trưởng Xuân Thủy trả lời rằng: Chúng tôi không câu nệ chuyện ấy. Ý của ông Xuân Thủy là chúng tôi (miền Bắc) vẫn sẵn sàng đàm phán, không ngại gì cả. Nhưng người phiên dịch khi ấy lại không biết cách diễn đạt từ “câu nệ” trong tiếng Việt sang tiếng Anh thế nào cho trôi chảy, nên đã dịch nhầm sang thành “chúng tôi không đàm phán”. Bộ trưởng Xuân Thủy nghe xong đã nhíu mày, biết người phiên dịch đã dịch sai nên ngay lập tức ông đã đính chính lại câu trả lời của mình cho vị nhà báo nước ngoài kia.

Một lần khác là trong một cuộc đàm phán bí mật chỉ có đại diện Hà Nội và Washington do cố vấn Lê Đức Thọ và cố vấn Kissinger làm trưởng đoàn. Cuộc đàm phán được giấu kín và diễn ra trong bí mật. Thế nhưng, ngay khi vừa bắt đầu thì trong phòng lại xuất hiện thêm một nhà báo Mỹ. Khi đó, ông Lê Đức Thọ đã tỏ ý không hài lòng, nói với ông Kissinger: “Tôi nghi ngờ chính phía các ông đã vi phạm thỏa thuận của chúng ta” (trước đó hai bên đã thỏa thuận là đàm phán bí mật, giấu kín). Nhưng khi đó, người phiên dịch của ta lại dịch không đúng ý. Khi nghe dịch, ông Lê Đức Thọ đã không hài lòng. Tuy nhiên, đến khi Phạm Ngạc được thay thế làm phiên dịch chính, thì cả ông Lê Đức Thọ lẫn ông Xuân Thủy đều rất hài lòng. Bởi ông dịch đúng ý người nói, diễn dịch thanh thoát, trôi chảy, thậm chí còn biết dùng cả những ẩn ý.

Cũng nhờ lối dịch của ông mà phía Mỹ đã hiểu rõ hơn quan điểm của Việt Nam, nhất là các nội dung có tính quyết định trong đàm phán. Các bản chép tay tốc ký để dịch của ông trong các cuộc đàm phán, sau mỗi cuộc họp, đều được thu lại và nằm trong số các tài liệu quan trọng mà ông Lê Đức Thọ đem về nước để báo cáo với Bộ Chính trị. Về sau, ông mới được người khác cho biết, nhiều bản ghi tốc ký của ông được xếp vào loại tài liệu tuyệt mật.

Thông điệp ngầm bên hành lang

Vào những năm đầu 1970, các cuộc đàm phán đi vào thế giằng co và bế tắc. Phía Chính phủ VNDCCH kiên quyết giữ vững lập trường của mình đó là người Mỹ phải rút hoàn toàn khỏi Việt Nam; còn phía Mỹ thì ngoan cố, lảng tránh vấn đề. Khi đó, báo chí quốc tế viết rằng, người Mỹ ngừng ném bom để đàm phán và giờ đây họ lại ngừng đàm phán để chuẩn bị ném bom…

Sự ngoan cố của phía Mỹ và VNCH còn thể hiện từ trước đó, ngay giai đoạn đầu của các cuộc đàm phán trong khuôn khổ hội nghị. Ông Ngạc kể, lúc đầu, Mỹ và VNCH đều không công nhận phái đoàn đàm phán đại diện Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (trực tiếp là Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam - LTCHMNVN). Họ tuyên bố chỉ đàm phán với phái đoàn đại diện Chính phủ VNDCCH, không công nhận đại diện phái đoàn Chính phủ Lâm thời Cộng hòa Miền Nam Việt Nam (LTCHMNVN) vì theo họ đây chỉ là “cánh tay nối dài của Bắc Việt”. Do đó, ngay cả khi có phái đoàn đại diện Chính phủ LTCHMNVN ngồi bên, Kissinger cũng chỉ nhìn thẳng vào phái đoàn VNDCCH để nói chuyện. Lúc ấy, chúng ta lại có cách ứng phó lại. Trưởng phái đoàn đàm phán VNDCCH là Bộ trưởng Ngoại giao Xuân Thủy không phát biểu trước, thay vào đó để cho đại diện phái đoàn Chính phủ LTCHMNVN là bà Nguyễn Thị Bình phát biểu trước, cùng tham gia đối thoại. Ban đầu, phái đoàn Mỹ và VNCH không lắng nghe bà Nguyễn Thị Bình nói, nhưng sau nhiều lần như vậy, họ đã buộc phải nghe. Đó cũng là sự thành công của ngoại giao.

Ông Phạm Ngạc say sưa kể về đường lối ngoại giao Hồ Chí Minh trong Hội nghị Paris. Ảnh: ĐỖ TRUNG

Đúng như lời Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dặn dò trước khi đàm phán, đó là phải ứng phó linh hoạt, phải hiểu đúng nguyên tắc “tuy hai mà một, tuy một mà hai”, nghĩa là cả hai đoàn Chính phủ VNDCCH và Chính phủ LTCHMNVN phải thể hiện vai trò đúng từng thời điểm và tùy hoàn cảnh đàm phán.

Nhưng, nói vậy cũng không phải là không có những người Mỹ yêu chuộng hòa bình và có thành ý với Việt Nam. Ngay trong phái đoàn Mỹ cũng có những người mong muốn hòa bình. Ông kể, khi đàm phán, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao VNDCCH là ông Nguyễn Cơ Thạch đã đặc biệt chú ý đến một người là trợ lý về pháp lý, đại diện cho Quốc hội (lưỡng viện) Mỹ của phái đoàn Mỹ. Ông Thạch nói riêng với ông: “Cậu hãy chú ý người này”.

Lúc nghỉ giải lao giữa cuộc đàm phán, khi dùng cà phê ngoài hành lang, ông đã đứng trò chuyện với vị đại diện cho Quốc hội Mỹ. Vị này đã nói với ông: “Ở Mỹ, khi ôm hôn tạm biệt con trai để sang đây đàm phán với các ông, con trai tôi nói với tôi rằng con không muốn có chiến tranh, con muốn hòa bình”. Ông đã kể chuyện này với ông Nguyễn Cơ Thạch, ông Thạch cười tươi bảo: “Đó là tín hiệu tốt”. Ông kể: Về sau, tôi mới được biết, ông Thạch chú ý đến vị đại diện pháp lý Quốc hội Mỹ trong đoàn đàm phán vì ông muốn qua thái độ của ông ta để đoán xem quan điểm của Quốc hội Mỹ đối với hội nghị Paris, với cuộc chiến tranh ở Việt Nam như thế nào. Lời nói của vị đại diện Quốc hội Mỹ trong lúc cà phê giải lao bên hành lang khi ấy cũng có thể xem là tín hiệu ngầm được bắn đi của Quốc hội Mỹ, rằng họ đã quá mệt mỏi, họ không muốn kéo dài thêm cuộc chiến. Nhận định này về sau đã được chứng minh hoàn toàn chính xác. Sau Hiệp định Paris 1973, Quốc hội Mỹ đã cắt giảm các khoản viện trợ khổng lồ mà trước đây vẫn “bơm” cho VNCH. Thậm chí, ngay cả khi trúng cử tổng thống lần hai, Nixon lật lọng, muốn kéo dài thêm cuộc chiến, song Quốc hội Mỹ đã khước từ.

Nhưng vào thời điểm ấy, việc nắm bắt và “giải mã tín hiệu ngầm” nói trên của Quốc hội Mỹ có ý nghĩa rất quan trọng trong đàm phán của chúng ta. Từ đó, chúng ta càng kiên quyết và chủ động tấn công trên bàn ngoại giao, bảo vệ vững chắc lập trường và quan điểm đúng đắn của mình, khiến Mỹ phải xuống thang và chấp thuận các điều khoản mà ta đưa ra, đi đến ký kết hiệp định.

Đối thủ nể phục

Sau 50 năm, một quãng thời gian đủ dài để có thể nghiền ngẫm, xem xét một sự kiện lịch sử từ nhiều khía cạnh, theo ông Ngạc, Hiệp định Paris năm 1973 là một cột mốc quan trọng trong lịch sử ngoại giao Việt Nam. Đường lối ngoại giao Hồ Chí Minh là theo nguyên tắc độc lập, tự chủ, tránh sự can thiệp của nước lớn. Có một điều rất đáng chú ý - và cũng có thể nói là khác biệt giữa Hiệp định Paris năm 1973 với Hiệp định Geneve năm 1954 đó là sự độc lập, tự chủ trong đàm phán ngoại giao của Việt Nam. Nếu như năm 1954, các cuộc đàm phán có sự góp mặt của Liên Xô và Trung Quốc thì năm 1973 tại hội nghị Paris, các cuộc đàm phán chỉ có phía VNDCCH và sau này có thêm Chính phủ LTCHMNVN chủ động đàm phán. Điều này vừa thể hiện sự trưởng thành về ngoại giao cũng như đã chứng minh được đường lối đúng đắn về ngoại giao độc lập, tự chủ, tránh sự can thiệp của bên ngoài gây ảnh hưởng đến lợi ích chung của dân tộc.

Chính sự độc lập, tự chủ trong đàm phán ngoại giao của ta đã khiến phái đoàn Mỹ cũng rất tôn trọng. Trưởng đại diện đoàn đàm phán của Mỹ khi ấy là ông Henry Kissinger đã tặng quà cho hai đại diện trong đoàn đàm phán của Việt Nam. Biết Bộ trưởng Xuân Thủy là người rất chỉn chu trong tác phong và ăn mặc, nên khi tặng quà, phía Mỹ đã tặng ông Xuân Thủy một chiếc cà vạt, còn ông Lê Đức Thọ thì họ đã tặng ông một chiếc bút.

HOÀNG SƠN – ĐỖ TRUNG – THU HÀ

-------------------------------------------------------------------------

 

Kỷ niệm 50 năm ký Hiệp định Paris - Bài 3: Hiệp định Paris 1973 là mốc son chói lọi của ngoại giao Việt Nam

Nhân kỷ niệm 50 năm Ngày ký Hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam (27-1-1973 – 27-1-2023), nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Phương Nga, Chủ tịch Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam, đã có cuộc trao đổi với phóng viên Báo SGGP về ý nghĩa lịch sử cũng như bài học kinh nghiệm quý báu đối với ngoại giao Việt Nam qua thắng lợi trong đàm phán để đi đến ký kết hiệp định này.

Bà Nguyễn Phương Nga trả lời phỏng vấn. Ảnh: HOÀNG MẠNH

PHÓNG VIÊN: Bà đánh giá như thế nào về những thành công và tầm vóc lịch sử của Hiệp định Paris 1973 trong tiến trình lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm và bảo vệ Tổ quốc của dân tộc ta?

Bà NGUYỄN PHƯƠNG NGA: Thành công của Hiệp định Paris 1973 là một mốc son chói lọi trong lịch sử ngoại giao Việt Nam cũng như trong lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc. Đây là lần đầu tiên chúng ta tiến hành đàm phán trên tư cách là một Nhà nước độc lập có chủ quyền với một nước lớn, thành viên của Hội đồng Bảo an Liên hiệp quốc. Thành công này chứng tỏ sức mạnh, truyền thống ngoại giao Việt Nam kết hợp với vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về ngoại giao. Đó là sự kết hợp hài hòa giữa đánh và đàm, giữa đấu tranh trên bàn đàm phán với những thắng lợi trên chiến trường và thắng lợi trong công cuộc bảo vệ miền Bắc Xã hội chủ nghĩa (XHCN).

Thành công của Việt Nam tại Hiệp định Paris là sự tổng hòa của nhiều yếu tố. Đó là thành công của rất nhiều năm kháng chiến chống Mỹ, của các thắng lợi trên chiến trường, thắng lợi của phong trào chống xâm lược của nhân dân miền Nam và thắng lợi của nhân dân miền Bắc trong việc đập tan âm mưu của Mỹ là sử dụng sức mạnh quân sự, lực lượng phòng không đánh phá miền Bắc để đưa miền Bắc trở về thời kỳ đồ đá. Chúng ta đã mang lên bàn đàm phán sức mạnh của cả dân tộc. Nhưng, thành công của Hiệp định Paris còn ở chỗ kết hợp sống động, hài hòa, nhuần nhuyễn giữa sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại, giữa ý chí đấu tranh của dân tộc ta với nguyện vọng, khát khao của nhân dân thế giới vì hòa bình và độc lập dân tộc, sức mạnh của đoàn quốc tế.

Bà đánh giá thế nào về vai trò của ngoại giao nhân dân trong quá trình đàm phán Hiệp định Paris?

Đoàn kết quốc tế dành cho Việt Nam không phải chỉ đến khi quá trình đàm phán Hiệp định Paris bắt đầu được khởi động hay lúc chúng ta tiến đến việc ký kết mà đây là cả quá trình từ khi chúng ta giành được độc lập năm 1945, cũng như trong suốt những năm kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Thắng lợi này là thắng lợi của tư tưởng Hồ Chí Minh về đối ngoại nhân dân, kết hợp với truyền thống hòa hiếu của ngoại giao Việt Nam, của cha ông ta. Tư tưởng của Hồ Chí Minh về đoàn kết quốc tế, về sức mạnh của nhân dân được vận dụng sáng tạo trong quá trình đàm phán và tiến tới ký kết Hiệp định Paris.

Ngay sau khi Việt Nam giành được độc lập, chúng ta đã thành lập những tổ chức hữu nghị đầu tiên của Việt Nam để vận động, không chỉ là nhân dân các nước bạn, các lực lượng yêu chuộng hòa bình trên thế giới mà để vận động chính trong những nước mang quân đánh, xâm lược Việt Nam.

Kết quả của bài học kinh nghiệm những năm kháng chiến chống Pháp được phát huy cao độ trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Trong giai đoạn đàm phán, chúng ta đã tiến hành hàng trăm cuộc họp báo, hàng nghìn cuộc tiếp xúc với báo chí, nhân dân các nước; đã cử nhiều đoàn đi khắp nơi để vạch trần tội ác của đế quốc, làm rõ bản chất chính nghĩa của cuộc đấu tranh anh dũng của nhân dân Việt Nam và thắng lợi của ta trên chiến trường; bác bỏ những thông tin sai lệch làm cho người ta có thể hiểu sai về thiện chí của chúng ta, làm cho nhân dân thế giới nhận thức rõ thiện chí hòa bình của Việt Nam. Đó không phải là nền hòa bình bị áp đặt mà là nền hòa bình trên cơ sở tôn trọng độc lập, quyền tự quyết, toàn vẹn lãnh thổ của dân tộc Việt Nam. Thắng lợi của Hiệp định Paris còn ở chỗ Mỹ phải thừa nhận độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của đất nước Việt Nam. Chúng ta đã thực hiện được di huấn của Bác Hồ: “Đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào”, chiến thắng từng bước để tiến tới thắng lợi hoàn toàn. Đây là bài học lịch sử quý giá về đấu tranh giữ nước cũng như đối ngoại nhân dân.

Trong công cuộc bảo vệ chủ quyền đất nước và quan hệ quốc tế hiện nay, chúng ta có thể học được kinh nghiệm gì từ Hội nghị Paris?

Cho đến ngày hôm nay, những bài học kinh nghiệm quý giá của quá trình đàm phán tiến tới ký kết Hiệp định Paris của Việt Nam vẫn còn nguyên giá trị, nhất là trong bối cảnh tình hình quốc tế phức tạp như hiện nay.

Thứ nhất, đó là ý chí kiên định bảo vệ lợi ích quốc gia, dân tộc. Trong giai đoạn Hiệp định Paris, lợi ích quốc gia, dân tộc là hòa bình, chấm dứt chiến tranh, công nhận độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ thống nhất của Việt Nam. Ý chí kiên định đó đến bây giờ chúng ta vẫn phải tiếp tục để bảo vệ lợi ích quốc gia, dân tộc. Đó là môi trường hòa bình, ổn định để xây dựng và phát triển đất nước; là bảo vệ và giữ vững độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của đất nước, nâng cao uy tín, vị thế của Việt Nam.

Thứ hai, đó là sức mạnh của nhân dân, của đoàn kết quốc tế và sự ủng hộ, đoàn kết của nhân dân quốc tế đối với công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc của chúng ta. Muốn làm được điều này, trước hết, chúng ta phải làm tốt nhiệm vụ xây dựng đất nước để cho hình ảnh của Việt Nam luôn là hình ảnh đẹp, để những điều Việt Nam làm phải được bạn bè quốc tế cảm phục, ngưỡng mộ và ủng hộ. Đồng thời, chúng ta phải làm tốt nghĩa vụ của mình đối với quốc tế, như việc Việt Nam ủng hộ, hỗ trợ bạn bè trong phòng chống dịch Covid-19. Những việc làm tưởng chừng như rất nhỏ như ủng hộ khẩu trang, trang thiết bị bảo hộ phòng dịch nhưng có ý nghĩa rất lớn. Đó là sự thủy chung với bạn bè, sẵn sàng chia sẻ, gánh vác những trách nhiệm chung. Từ những việc nhỏ đó cho tới việc Việt Nam cử cán bộ, chiến sĩ tham gia các hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hiệp quốc ở những quốc gia xa xôi và còn nhiều gian khó.

Thứ ba, đó là sự đoàn kết, đồng lòng, phối hợp nhuần nhuyễn giữa các lực lượng làm công tác đối ngoại cũng như các cơ quan, ban, ngành trong toàn bộ hệ thống chính trị để nội lực Việt Nam thật mạnh, có tiếng nói chung, thống nhất, đoàn kết nhất trí trong việc xử lý các vấn đề về đối ngoại, có được sự đồng thuận trong nước. Khi nào chúng ta có được sự đồng thuận cả trong nước và quốc tế thì lúc đó chúng ta có được sức mạnh vô cùng to lớn.

LƯU THỦY thực hiện