LTS: Đầu tháng 9-2024, tại phiên họp toàn thể lần thứ 14 của Ủy ban Tư pháp của Quốc hội, khi nhận xét báo cáo của Chính phủ về công tác phòng, chống tham nhũng năm 2024, các đại biểu cho rằng công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thời gian qua tiếp tục được đẩy mạnh, có bước tiến mới, quyết liệt và hiệu quả hơn...

Tuy nhiên, tình trạng tham nhũng, tiêu cực trên một số lĩnh vực đến nay vẫn còn nghiêm trọng, diễn biến phức tạp, gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng, đặc biệt là có sự câu kết giữa những cán bộ thoái hóa, biến chất với doanh nghiệp, tổ chức để trục lợi.

Loạt bài “Xóa nạn ‘thân hữu’ giữa quan chức và doanh nghiệp” sẽ phân tích bản chất, tác động của các mối quan hệ giữa một bộ phận đảng viên, công chức thoái hóa, biến chất với các doanh nghiệp, trong đó có những cán bộ cấp cao thuộc diện Trung ương quản lý trong hơn 10 năm qua; đánh giá, nhận diện tình trạng “thân hữu”, từ đó kiến nghị các giải pháp để khắc phục tình trạng trên.

Kết luận của Ủy ban Kiểm tra Trung ương trong nhiều vụ án tham nhũng nhấn đi nhấn lại cụm từ “vi phạm, khuyết điểm nghiêm trọng, ảnh hưởng xấu đến uy tín của tổ chức Đảng…”. Gần đây là các vụ kit test Việt Á, chuyến bay giải cứu, Hậu “pháo”, Vạn Thịnh Phát, Công ty Xuyên Việt Oil… Một trong những điểm đáng chú ý là sự bất thường, nạn “thân hữu”, “sân sau” trong mối quan hệ giữa quan chức với doanh nghiệp (DN).

Hoàn cảnh sinh ra nạn 'thân hữu'…

TS Nguyễn Xuân Trường, Vụ trưởng Vụ Địa phương I, Ban Nội chính Trung ương, trong ấn phẩm “Hỏi - đáp về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực ở Việt Nam”, lý giải: Quan hệ thân hữu giữa DN và chính quyền là sự kết hợp nhằm tạo các điều kiện ưu đãi, cách cư xử thiên vị của chính quyền trong việc cung cấp tài chính, giấy phép, các khoản miễn, giảm thuế và các hình thức can thiệp khác theo hướng có lợi cho DN.

Nhìn lại hồ sơ các vụ án tham nhũng, không khó để nhìn ra tính phổ biến của nạn 'thân hữu' trong một số lĩnh vực như quản lý và sử dụng đất đai, xây dựng, đấu thầu, tài chính - ngân hàng, quản lý và sử dụng tài nguyên, khoáng sản.

Tình trạng này dù được Đảng, Nhà nước quyết tâm xử lý bằng nhiều giải pháp đúng hướng, trên tinh thần “không có vùng cấm, không có ngoại lệ, bất kể người đó là ai, không chịu sức ép của bất kỳ cá nhân nào”, thế nhưng nhìn chung vẫn còn nghiêm trọng, diễn biến phức tạp, trong đó có những sai phạm lớn, gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng.

Có nhiều quan điểm giải thích cho sự xuất hiện của nạn “thân hữu”. Hơn 10 năm trước, trong ấn phẩm “Một số giải pháp nhằm hạn chế mối quan hệ không bình thường giữa một bộ phận cán bộ, đảng viên có chức, có quyền với các DN để trục lợi ở nước ta” - TS Lê Hồng Liêm, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Trung ương, cùng các cộng sự đã chỉ ra rằng: Quá trình đổi mới ở Việt Nam (VN) đã khởi xướng nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước.

Bên cạnh những lợi ích to lớn mà nền kinh tế thị trường mang lại, VN cũng đối mặt với một thách thức lớn, đó là những cú “bắt tay” đậm màu sắc tiêu cực giữa một số quan chức và doanh nghiệp.

Với công cụ pháp luật trong tay, đã có những cán bộ, công chức thiết lập mối quan hệ trên xuống rất rõ ràng và đầy quyền lực với DN, tác động lớn đến sự phát triển của DN.

Còn các DN nếu muốn tiếp cận các nguồn lực để phát triển, phải có sự năng động nhất định trong việc thiết lập các mối quan hệ xã hội, trong đó có quan hệ với quan chức. Hệ quả là một số hiện tượng tiêu cực nảy sinh, như “lợi ích tương quan”, “đi đêm”, “bí mật”, “lót tay”...

Một số chuyên gia kinh tế cũng cho rằng một trong những lý do làm nảy sinh mối “thân hữu” giữa quan chức với doanh nghiệp là tác động không mong muốn của quá trình phát triển nền kinh tế thị trường. DN và một bộ phận công chức có quyền lực bắt tay nhau để thuận lợi tiếp cận các dự án với nhiều điều kiện ưu đãi về chi phí, giá cả, nguồn lực. Thậm chí các nhóm thân hữu còn tìm cách tác động và làm méo mó quá trình xây dựng, ban hành và thực hiện chính sách như cơ chế tiếp cận vốn, đất đai, điều kiện sản xuất, kinh doanh, xuất - nhập khẩu…

… Nhưng cái chính là suy thoái đạo đức

Việc quản lý quan hệ giữa cán bộ, công chức với DN là không hề dễ dàng. Tính đến hết năm 2022, tại VN có đến gần 896.000 DN đang hoạt động, tăng hơn ba lần sau 12 năm. Trong khi đó, tính đến hết năm 2021, VN có trên 230.000 công chức của các cơ quan Trung ương (chưa tính Bộ Quốc phòng, Bộ Công an) và địa phương.

Những con số này cho thấy để có một môi trường kinh tế đa thành phần năng động, hệ thống cán bộ, công chức phải nỗ lực để xây dựng, phổ biến hệ thống pháp luật đầy đủ, minh bạch, công bằng; đồng hành, hỗ trợ, gỡ vướng khó khăn; tạo ra hệ sinh thái đầu tư hấp dẫn. Đó là xu thế chủ đạo mà Đảng, Nhà nước theo đuổi.

Thế nhưng trong số hàng trăm ngàn DN cạnh tranh quyết liệt các nguồn lực hữu hạn (như đất đai, tài nguyên, năng lượng, nguồn vốn, thông tin…), xuất hiện một số đơn vị kết nối với một bộ phận cán bộ, công chức lợi dụng chức vụ, quyền hạn để trục lợi.

Nhận diện được thách thức này nên Đảng, Nhà nước trong quá trình thúc đẩy phát triển kinh tế thị trường, hội nhập sâu rộng đã không ngừng nghiên cứu và ban hành các giải pháp “phòng” như xây dựng, hoàn thiện thể chế về quản lý kinh tế - xã hội; xây dựng cơ chế phòng ngừa; cải cách công tác cán bộ, quản lý hành chính, đồng thời tăng cường các giải pháp “chống” tham nhũng, tiêu cực bằng nhiều giải pháp giám sát, phát hiện và xử lý.

Vì thế, không thể đổ lỗi hoàn toàn cho hoàn cảnh phát triển kinh tế thị trường, hay cho cơ chế khi nói về nguyên nhân gốc rễ của nạn 'thân hữu'.

Theo TS Nhị Lê, nguyên Phó Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản, nói kinh tế thị trường hay nói cơ chế còn nhiều hạn chế làm nảy sinh nạn 'thân hữu' là chưa hoàn toàn chuẩn xác bởi đó chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm”.

Chúng ta đến nay đã có hàng trăm bộ luật, luật, văn bản dưới luật để thực thi các quy định, nghĩa là chúng ta đã và đang hoàn thiện mạnh mẽ vành đai cơ chế. Theo TS Nhị Lê, nếu chúng ta có làm thêm hàng ngàn quy định khác nhưng vấn đề suy thoái đạo đức của cán bộ, quan chức không được giải quyết thì họ cũng sẽ tìm cách “lách luật” để trục lợi.

“Nhiều đại án tham nhũng trong thời gian qua, theo tôi, nguyên nhân chủ yếu là do cán bộ bị suy thoái đạo đức hơn là vì cơ chế. Nói cách khác, những cán bộ, đảng viên phải “hầu tòa” đã suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, đồng thời “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” và hệ lụy tất yếu là sinh ra nạn tham nhũng, tiêu cực, trong đó có biểu hiện thân hữu, trái với chuẩn mực đạo đức của người cộng sản “cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư”.

“Đảng và Nhà nước nhận diện rõ và rất quyết liệt với vấn nạn này. Tại các kỳ Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ tư khóa XI, XII và XIII đều tập trung vào việc thảo luận và tìm ra các giải pháp phòng, chống các biểu hiện suy thoái về đạo đức, lối sống trong cán bộ, đảng viên. Nói cách khác, chúng ta không chỉ tìm cách phát triển kinh tế thị trường mà song hành sẽ là việc nâng cao đạo đức, sự tự giác và kiên định của công chức trước cám dỗ lợi ích bất chính” - ông Nhị Lê nói.

“Thân hữu” gây tổn hại không thể đo đếm

Cũng theo TS Nhị Lê, chấn chỉnh mối quan hệ giữa quan chức và doanh nghiệp trong bối cảnh VN hội nhập toàn diện và sâu rộng là không hề dễ dàng. DN trong nước và nước ngoài ngày càng nhiều hơn, quy mô nền kinh tế ngày càng lớn, các nhu cầu về tài nguyên, nguồn lực, cơ chế ưu đãi hay thu hút đầu tư ngày càng cao trong khi nguồn lực hữu hạn, chúng ta cũng không thể xây dựng được hệ thống chính sách làm hài lòng tất cả mọi DN hay cùng lúc có thể cung ứng hết các nguồn lực, tài nguyên cho mọi nhu cầu kinh doanh.

Ví dụ khi nói về nguồn lực đất đai, theo báo cáo chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) năm 2023, điểm trung bình chỉ số thành phần tiếp cận đất đai của các DN chỉ đạt 6,75 điểm, tiếp tục đà giảm so với năm 2022 (6,94 điểm) và năm 2021 (7,01 điểm). Tỉ lệ DN không gặp trở ngại về tiếp cận đất đai hoặc mở rộng mặt bằng kinh doanh năm 2023 chỉ đạt chưa đến 41%, trong khi năm 2022 con số này lên đến 48% và năm 2021 là trên 55%.

Trong bối cảnh nhu cầu về nguồn lực càng tăng khi nguồn cung hữu hạn, những cán bộ suy thoái đạo đức, có tư tưởng trục lợi sẽ tìm nhiều phương kế tinh vi và phức tạp hơn để lách luật hoặc tìm cách che mắt các cơ quan chức năng để nhận các lợi ích bất chính từ các DN.

“Cách đây gần 10 năm, đã nhiều lần tôi cảnh báo nạn thân hữu dưới góc độ một nhà nghiên cứu trên Tạp chí Cộng sản và trên báo chí. Khi những cán bộ “móc ngoặc” với các DN để làm sai, họ làm mất niềm tin của người dân, của nhà đầu tư, ảnh hưởng đến nền kinh tế và những thiệt hại ấy về quy mô, tính chất, mức độ là không thể đo đếm hết được.

Quan trọng không kém, khi DN và quan chức suy thoái quá chú trọng vào các “chiêu trò”, luôn tìm kiếm con đường lớn mạnh nhờ quan hệ, nhờ “chống lưng”, nhờ ưu ái với số tiền có khi lên đến hàng triệu USD thì không chỉ gây hại cho thị trường do thiếu cạnh tranh công bằng, mà lâu dài sẽ bỏ quên việc đầu tư vào chất xám, công nghệ, vô hiệu hóa chủ trương đổi mới sáng tạo, cùng với sự quay lưng của các nhà đầu tư chân chính thì nền kinh tế sẽ đứng trước những thách thức lớn về tụt hậu hay thậm chí là suy thoái. Vì vậy, phải kiên quyết xóa nạn “thân hữu”” - TS Nhị Lê nhấn mạnh.

Trong khi đó, TS Nguyễn Xuân Trường cũng chỉ ra nhiều tác hại của nạn “thân hữu”, ví dụ như triệt tiêu tính lành mạnh trong cạnh tranh; làm giảm khả năng ban hành các quy định phù hợp tối ưu với nguyên tắc quản lý lành mạnh; gia tăng sự suy đồi về văn hóa, đạo đức xã hội, góp phần thúc đẩy tha hóa quyền lực; đẩy nhanh sự phân hóa giàu - nghèo, tạo ra sự bất bình đẳng và mâu thuẫn xã hội…

Những cơ sở tạo sự thân hữu giữa DN và cán bộ, công chức

Ngoài việc đề cập đến yếu tố khách quan là hệ thống pháp luật, thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chưa hoàn thiện, lại thiếu công khai, minh bạch, còn kẽ hở dễ bị lợi dụng khiến nảy sinh các quan hệ không bình thường giữa một số DN và một bộ phận cán bộ, công chức, nhóm tác giả TS Lê Hồng Liêm trong ấn phẩm “Một số giải pháp nhằm hạn chế mối quan hệ không bình thường giữa một bộ phận cán bộ, đảng viên có chức, có quyền với các DN để trục lợi ở nước ta” cũng đề cập đến những nhóm cơ sở phổ biến khác.

Điển hình, hiện vẫn còn tồn tại một bộ phận cán bộ, đảng viên “đục nước béo cò”, lợi dụng chức vụ, quyền hạn được giao để tìm cách trục lợi từ DN đang hoạt động trên địa bàn do mình quản lý. Mặt khác, đâu đó vẫn còn sự chủ động thỏa thuận ngầm, bất thành văn, “đôi bên cùng có lợi” giữa cán bộ và DN.

Ở góc nhìn khác, nhóm tác giả cho rằng quan hệ thân hữu có thể nảy sinh từ tâm lý, quan niệm “một người làm quan, cả họ được nhờ”. Theo đó, gia đình, người thân, bạn bè của cán bộ, công chức sẽ mở công ty “sân sau”, thụ hưởng sự thiên vị từ “người nhà làm quan”. Hay ở khía cạnh khác, “sự bảo lãnh, giới thiệu của cấp trên” cũng là cơ sở xảy ra tiêu cực, điển hình là “DN có quan hệ với cấp Trung ương và thông qua tác động, giới thiệu DN với lãnh đạo địa phương”.

Chưa hết, chủ nghĩa thân hữu cũng có thể xảy ra thông qua “trung gian chuyên môi giới cho các DN quan hệ với cán bộ, đảng viên có chức, có quyền” để tìm cách trục lợi cho cả ba bên. Thậm chí, sự thân hữu đôi khi phức tạp, tinh vi hơn thông qua các mối quan hệ xã hội giữa quan chức và doanh nghiệp, như “mời đi du lịch nước ngoài, tặng thẻ chơi golf, tài trợ cho con cái đi du học”, từ đó DN có thể “đổi lấy” những lợi ích khác của DN.

---------------------------------------

Bài 2: Vỏ bọc của những khoản tiền bất chính

Không ít hình thức câu kết, đưa - nhận hối lộ giữa quan chức và doanh nghiệp khiến dư luận ngỡ ngàng, bởi ngay cả các chuyên gia gạo cội nghiên cứu về tham nhũng cũng phải thốt lên: “Tinh vi đến thế là cùng!”.

Trong vụ án Vạn Thịnh Phát, bị cáo Đỗ Thị Nhàn (cựu cục trưởng Cục Thanh tra, giám sát ngân hàng II, trưởng đoàn thanh tra Ngân hàng SCB) bị cáo buộc nhận hối lộ 5,2 triệu USD từ Võ Tấn Hoàng Văn (cựu tổng giám đốc Ngân hàng SCB). Nhiều người khá bất ngờ khi bà Nhàn thản nhiên cho rằng: “Khi mối quan hệ tốt lên, việc Văn hay tặng quà cho bị cáo là lẽ bình thường của cuộc đời. Chẳng hạn như việc Văn tặng bị cáo hồ lô thì bị cáo tặng lại Văn phật thủ”.

Tương tự, trong vụ án chuyến bay giải cứu, bị cáo Nguyễn Thị Hương Lan (cựu cục trưởng Cục Lãnh sự, Bộ Ngoại giao) cũng nhận hối lộ của các doanh nghiệp (DN) nhưng trước tòa, bị cáo cho biết lúc nhận tiền chỉ nghĩ là “tiền cảm ơn của DN sau khi giúp đỡ họ làm xong công việc”.

“Thân hữu” với quy mô chưa từng có

“Quà tặng”, “tiền cảm ơn”, “hoa hồng” là những mỹ từ mà các bị cáo đưa - nhận hối lộ thường dùng để “nói giảm, nói tránh”, vòng vo, chối tội của mình, mà thực chất đằng sau đó là những mối quan hệ phức tạp, lợi ích chồng chéo cùng với vô số cách đưa - nhận tiền, tài sản hối lộ rất kín đáo, tinh vi.

 Công ước của Liên hợp quốc về chống tham nhũng năm 2003 mà Việt Nam (VN) là thành viên xác định rõ một số hình thức hối lộ, lợi dụng chức vụ, quyền hạn hay lợi dụng ảnh hưởng để trục lợi… có thể xảy ra giữa cán bộ, công chức với người khác. Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 của VN đã xác định rõ: Tham nhũng là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi.

Nhìn lại các vụ án tham nhũng, hối lộ sẽ thấy đã tồn tại nhiều hình thức quan hệ bất chính, “thân hữu” giữa một số quan chức và doanh nghiệp từ phạm vi địa phương đến trung ương. Ví dụ, quan hệ “bảo kê” cho các hoạt động phi pháp của DN như bị cáo Đỗ Thị Nhàn nhận hối lộ 5,2 triệu USD để che giấu sai phạm tại Ngân hàng SCB.

Việc điều tra, phát hiện, xử lý các mối quan hệ bất chính giữa một số quan chức và doanh nghiệp là không hề dễ dàng bởi hoạt động đưa - nhận tiền, tài sản hối lộ thường kín đáo, lòng vòng dưới nhiều vỏ bọc.

Hoặc khi nói đến mối quan hệ “nhóm thân hữu” thì có thể nhớ đến ngay vụ án Công ty AIC, bị cáo Nguyễn Thị Thanh Nhàn đưa hối lộ hơn 43 tỉ đồng cho một số quan chức tỉnh Đồng Nai để được tạo điều kiện cho Công ty AIC trúng thầu; bị cáo Nguyễn Thị Hương Lan nhận hối lộ 25 tỉ đồng để tạo điều kiện cho các DN trong việc xin cấp phép chuyến bay.

Việc hối lộ dưới hình thức gửi “hoa hồng” cũng khá phổ biến. Điển hình trong vụ kit test Việt Á, bị cáo Phan Quốc Việt không ngại chi tiền “hoa hồng” rất cao, cùng với các khoản tiền khác để được tạo điều kiện bán kit test, thu về lãi khủng.

Hay trong vụ án xảy ra tại Công ty Xuyên Việt Oil, theo kết luận điều tra, sau khi DN được cấp phép, bà Mai Thị Hồng Hạnh (chủ tịch Công ty Xuyên Việt Oil) đã mời ăn tối tại nhà và “tặng” đồng hồ Patek Philippe cho ông Nguyễn Lộc An (cựu phó vụ trưởng Vụ Thị trường trong nước, Bộ Công Thương), sau đó ông An khai đã bán đồng hồ này với giá 23.000 USD. Trong khi đó, ông Lê Đức Thọ (cựu bí thư Tỉnh ủy Bến Tre) được bà Hạnh “tặng” đồng hồ Patek Philippe trị giá 421.000 USD; ô tô Mercedes S450 Luxury trị giá 6,7 tỉ đồng; bộ gậy golf Honma trị giá 1,1 tỉ đồng và hơn 1 triệu USD tiền mặt. Đó là chưa kể các dịp khác, bà Hạnh “tặng” ông Thọ ba đồng hồ Patek Philippe với tổng giá trị hơn 355.000 USD.

Xử lý một vụ, cảnh tỉnh cả vùng, cả lĩnh vực

Thời gian tới, công tác xây dựng và chỉnh đốn Đảng, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực sẽ được Đảng, Nhà nước tiếp tục triển khai mạnh mẽ... Đẩy mạnh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực theo phương châm không ngừng, không nghỉ, không có vùng cấm, không có ngoại lệ, bất kể người đó là ai. Xử lý một vụ, cảnh tỉnh cả vùng, cả lĩnh vực. Về đối tượng và định hướng, sẽ tập trung phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, trước hết là từ những cơ quan có chức năng phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, đẩy lùi tham nhũng vặt bằng nhiều giải pháp cụ thể; mở rộng chống tham nhũng, tiêu cực ngoài khu vực nhà nước, góp phần làm trong sạch Đảng và bộ máy nhà nước.

(Trích phát biểu của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm tại họp báo sau Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII vào đầu tháng 8-2024)

Tìm đủ cách xóa dấu vết, tạo vỏ bọc giấu tội

Việc điều tra, phát hiện, xử lý các mối quan hệ bất chính giữa một số quan chức và doanh nghiệp là không hề dễ dàng bởi hoạt động đưa - nhận tiền, tài sản hối lộ thường kín đáo, lòng vòng dưới nhiều vỏ bọc. Thế nhưng bằng nhiều biện pháp, trong hơn 10 năm qua, các cơ quan chức năng đã phát hiện và tiến hành tố tụng đối với nhiều vụ án liên quan đến các quan chức từ địa phương đến diện trung ương quản lý.

Nổi cộm nhất từ năm 2023 đến nay là các đại án Vạn Thịnh Phát, Công ty kit test Việt Á, Công ty AIC, vụ án chuyến bay giải cứu, vụ án Tập đoàn Phúc Sơn, Tập đoàn Thuận An, vụ án Cục Đăng kiểm VN… Trước đó, có thể nhắc đến các vụ án khác như vụ án Công ty Nhật Cường; vụ án Phan Văn Anh Vũ (tức Vũ “nhôm”); vụ án bảo kê buôn lậu xăng dầu xảy ra tại cảnh sát biển và biên phòng; vụ án tại Bộ Công Thương và Tổng Công ty Bia - Rượu - Nước giải khát Sài Gòn (Sabeco).

Chính vì hoạt động đưa - nhận hối lộ rất tinh vi, khó chứng minh nên các cơ quan chức năng phải dùng nhiều biện pháp điều tra, tố tụng khác nhau, từ trích xuất camera, ghi âm, điều tra nguồn tiền và dòng tiền… mới có thể làm rõ quan hệ giữa các bị cáo, đưa những giao dịch “đi đêm” ra ánh sáng.

Như vụ án chuyến bay giải cứu, tòa phải tổ chức đối chất ba bên để làm rõ trong valy bị cáo Hoàng Văn Hưng nhận chứa tiền “chạy án” hay rượu, thậm chí bị cáo Hưng ban đầu còn thách cơ quan chức năng chứng minh mình nhận tiền. Trong vụ án Vạn Thịnh Phát, đối tượng hối lộ đã chất hàng triệu USD vào thùng xốp để chuyển đến nhà bà Đỗ Thị Nhàn, trong khi bị cáo này trước tòa nói “không biết bên trong có tiền”.

Đáng chú ý là vụ Công ty kit test Việt Á, bị cáo Phan Quốc Việt chỉ đạo chuyển tiền một cách lòng vòng, qua nhiều tài khoản để xóa dấu vết, tránh bị phát hiện. Cụ thể, tiền từ tài khoản chính Công ty Việt Á được chuyển sang tài khoản phụ, rồi sang người nhà của Việt, tiếp tục chuyển cho nhân viên công ty trước khi được rút ra thành tiền mặt để đưa hối lộ.

Tinh vi không kém, trong vụ án bảo kê buôn lậu xăng dầu xảy ra tại cảnh sát biển và biên phòng, người đưa hối lộ còn làm thẻ ATM, giao cả thẻ ATM lẫn mật khẩu cho người nhận; đồng thời, người hối lộ nhờ người thân của mình chuyển tiền cho người thân của phía nhận hối lộ để tạo ra “quan hệ riêng biệt”.

Một số chuyên gia lưu ý thêm ở một số nước có tình trạng DN “kết thân” với cán bộ, lãnh đạo bằng cách tham gia vào nhiều hoạt động xã hội, thậm chí là thiện nguyện như đóng góp quỹ, ủng hộ, giúp đỡ công trình công cộng hoặc tham gia nhiều vào một số hoạt động, phong trào kinh tế - xã hội do quan chức địa phương phát động. Phía ngược lại, có những quan chức mong nhờ vào sự giúp đỡ của DN để “ghi điểm” tại địa phương, vận động hành lang hoặc có nguồn lực để tìm cách cạnh tranh quyền lực, khi thăng tiến rồi quay lại giúp đỡ DN. Quan hệ “thân hữu” kiểu này rất tinh vi và phức tạp, khó phát hiện.•

Bị phát hiện thì “cãi ghê lắm” nhưng…

Theo báo cáo của Chính phủ tại phiên họp về công tác phòng, chống tham nhũng năm 2024, Cục CSĐT tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu (C03, Bộ Công an) đã thụ lý điều tra 14 vụ án/69 bị can, trong đó có tám vụ án/33 bị can được chuyển sang từ kỳ trước và khởi tố mới sáu vụ án/36 bị can. Hiện Bộ Công an điều tra 13 vụ án/67 bị can.

Một lần tiếp xúc cử tri tại Hà Nội vào năm 2019, đề cập đến một số quan chức cấp cao bị Trung ương kỷ luật khai trừ ra khỏi Đảng, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh: “Lúc đầu cũng cãi ghê lắm, có nhận lỗi đâu. Nhưng đây mới là xử lý kỷ luật trong Đảng, còn hành chính, hình sự vẫn tiếp tục làm”.

Thực tế khi mổ xẻ mối quan hệ bất chính giữa quan chức và doanh nghiệp, nhất là các vụ vừa qua, có thể thấy dù tính chất câu kết phức tạp, hình thức đưa - nhận hối lộ tinh vi đến mấy thì “cây kim trong bọc sẽ có ngày lòi ra”. Thứ nhất, phía DN dù có “chiêu trò” đến mấy đối với số tiền “đút lót”, “bôi trơn”, “lại quả” thì sự bất thường trong những dự án, công việc, lợi ích của họ cũng dễ bộc lộ ra ngoài. Đó là chưa kể các chiêu trò “cân đối” kế toán để qua mắt các cơ quan thanh tra, kiểm tra càng về sau càng không hiệu quả khi nghiệp vụ của các cơ quan chức năng ngày càng cao, nên sự bất thường dù được che giấu tinh vi vẫn bị phát hiện.

Trong khi đó, các quan chức nhận hối lộ cũng không thể “cất giấu” tiền mãi mà không dùng. Nhiều vụ quan chức bị điều tra khi bản thân họ hoặc (và) gia đình, người thân sở hữu tài sản to lớn bất thường với bất động sản, biệt phủ, xe sang, đồng hồ xịn… Đó là chưa kể trong quá trình cán bộ, công chức có quyền lực làm sai, không phải lúc nào mọi người xung quanh (đồng nghiệp, cấp dưới, cấp trên…) cũng đồng tình mà “nhắm mắt làm ngơ” hay đồng ý bắt tay với họ để cùng phạm tội.

---------------------------------------------

Bài 3: 'Bài toán' cơ chế và phẩm chất

Công tác phòng, chống tham nhũng được triển khai quyết liệt trong hơn 10 năm qua nhưng vẫn còn nhiều khó khăn, thách thức phía trước.

<iframe _class="cms-video-embed" style="max-width:100% !important;height:auto !important" src="https://www.youtube.com/embed/q4wQ83NI46k?rel=0" width="100%" height="450" frameborder="0" scrolling="0" allowfullscreen="allowfullscreen" data-video-style="max-width:100% !important;height:auto !important" src="//www.youtube.com/embed/q4wQ83NI46k?rel=0" data-width="560" data-ex-slot-check="iframe_ex_slot_1" data-mce-fragment="1"></iframe>

Trao đổi với Pháp Luật TP.HCM, TS Vũ Trung Kiên, Phó Trưởng khoa Xây dựng Đảng, Học viện Chính trị khu vực II - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh và TS Nguyễn Hữu Nguyên, Hội Quy hoạch phát triển đô thị TP.HCM, đều xác định rằng: Việc kiểm soát đạo đức, sự tham lam của con người là không hề dễ dàng, trong khi đó việc thực thi pháp luật về phòng, chống tham nhũng cũng còn nhiều hạn chế đòi hỏi nhiều giải pháp quan trọng để giải quyết.

Công cụ trị tham nhũng phải đủ mạnh

. Phóng viên: Thưa TS Nguyễn Hữu Nguyên, ông nhận xét như thế nào về diễn biến của nạn tham nhũng trong hơn 10 năm qua?

+ TS Nguyễn Hữu Nguyên: Hơn 10 năm trước, tôi có tham gia vào đề tài nghiên cứu về phòng, chống các mối quan hệ không bình thường giữa một số đảng viên, cán bộ có chức, có quyền với doanh nghiệp (DN), trong đó có thảo luận rất nhiều về việc nhận diện các mối quan hệ thân hữu, lợi ích nhóm.

Nhìn lại hơn một thập niên qua, đặc biệt là với các đại án gần đây, nếu chỉ xét ở góc độ hiện tượng, tôi thấy số lượng, mức độ, quy mô của vấn đề tham nhũng dường như tăng lên so với trước, thậm chí có những vụ án tham nhũng lớn mà thế giới cũng biết. Thế nhưng nếu chúng ta nhìn vào bản chất thì không khó lý giải vì quy mô nền kinh tế Việt Nam đã lớn hơn rất nhiều so với trước đây nên lợi ích cũng lớn và tham nhũng cũng vì vậy mở rộng quy mô hơn.

Tôi nghĩ việc các cơ quan chức năng phát hiện ra nhiều vụ đại án là tín hiệu mừng hơn là lo, tức là chúng ta đã có đủ công cụ, nguồn lực để có thể nhận biết nhanh hơn, chính xác hơn các hành vi tham nhũng, tiêu cực. Hơn nữa, nếu trước đây chúng ta chống tham nhũng chủ yếu ở khu vực công thì giờ được mở rộng ra tư nhân; chống tham nhũng trước đây phần nhiều ở cán bộ địa phương thì giờ không có vùng cấm, xử lý cả cán bộ cấp cao diện Trung ương quản lý và đặc biệt là không còn khái niệm “hạ cánh an toàn” nữa, mà đã làm sai thì có nghỉ hưu rồi cũng có thể bị xử lý theo pháp luật.

Bắt nhiều cán bộ tham nhũng, đừng hoang mang!

Thời gian qua, trong dư luận có một số ý kiến cho rằng “ngã ngựa” nhiều quá, bắt bớ nhiều quá khiến nhiều cán bộ, công chức hoang mang, không dám làm, sợ trách nhiệm. Tôi đặt lại vấn đề: Ai hoang mang? Nếu anh chân chính, không tư túi thì tại sao lại hoang mang? Tôi cho rằng khi các cơ quan chức năng xử lý nhiều cán bộ tham nhũng, trong đó có những người giữ chức vụ cao thì đó sẽ tạo ra cơ hội cho những người chân chính có cơ hội làm việc tốt hơn.

TS NGUYỄN HỮU NGUYÊN,
Hội Quy hoạch phát triển đô thị TP.HCM

. Thưa TS Vũ Trung Kiên, có rất nhiều nguyên nhân được đưa ra khi nhắc đến tham nhũng trong quan hệ giữa quan chức và DN, theo ông, đâu là vấn đề mang tính chi phối lớn nhất?

+ TS Vũ Trung Kiên: Đúng là Đảng và Nhà nước ta thời gian qua đã nhận thức, xác định ngày càng rõ hơn, đầy đủ hơn các nguyên nhân dẫn đến tham nhũng, tiêu cực nên đã ban hành nhiều chỉ thị, nghị quyết, cơ chế, chính sách đồng bộ với những giải pháp cụ thể để phòng, chống tham nhũng, tiêu cực. Trong số các chủ trương, chính sách về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thì vấn đề được quan tâm lớn là chống nạn “thân hữu” và “lợi ích nhóm”.

Vì sao như vậy? Theo dõi các vụ án lớn vừa qua, không khó để nhận ra rằng đa phần trong số đó có sự câu kết “trong ngoài”, tức là giữa cán bộ trong bộ máy công quyền, trong hệ thống chính trị với các doanh nghiệp, cá nhân bên ngoài để trục lợi gây thất thoát lớn tài sản của Nhà nước và nhân dân. Có thể nói nguyên nhân đầu tiên là “lòng tham”.

Hai là một bộ phận cán bộ, đảng viên, nhất là những người có chức, có quyền đã thiếu tu dưỡng và rèn luyện, thậm chí là suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”. Chúng ta đều biết rằng kỷ luật của Đảng và pháp luật của Nhà nước dù nghiêm minh đến đâu cũng chỉ để răn đe, trừng phạt cái sai. Đã là đảng viên, cán bộ thì mỗi người còn phải có ý thức, có năng lực phân biệt đúng sai, tốt xấu, thiện ác để từ đó kiểm soát lòng tham.

Thứ ba, theo tôi, là do pháp luật trước đây vẫn chưa đủ nghiêm minh. Gần đây, các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước đã đồng bộ, hoàn thiện, nghiêm minh hơn với tinh thần “không còn vùng cấm, không có ngoại lệ dù đó là ai”, cũng không còn chuyện “hạ cánh an toàn” nên đã góp phần lôi ra ánh sáng nhiều vụ việc tham nhũng, tiêu cực lớn. Tuy nhiên, tôi vẫn cho rằng quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước, nhất là khâu thực thi phải nghiêm minh hơn nữa. Phải hướng tới việc là không cán bộ nào dám nghĩ rằng khi họ làm sai, họ xin nghỉ việc là xong.

Thách thức trong công tác cán bộ

. Việc phòng, chống các mối quan hệ bất chính giữa quan chức và doanh nghiệp gặp những khó khăn, thách thức nào, thưa hai chuyên gia?

+ TS Nguyễn Hữu Nguyên: Đảng viên, cán bộ có chức, có quyền thì cũng là con người, vì vậy trong mỗi cá nhân đều có “hệ số đạo đức” nhưng mức độ cao thấp khác nhau. Khó khăn lớn nhất trong phòng, chống tham nhũng hiện nay là làm sao tạo được một bộ lọc hiệu quả trong công tác cán bộ, không để những cá nhân có hệ số đạo đức thấp, lòng tham cao có thể vào hệ thống, nắm quyền, chi phối. Hiện nay chúng ta lọc cán bộ bằng trí tuệ con người, dù có nhiều quy định chi tiết nhưng hệ số lòng tham không dễ nhìn thấy hết được và diễn biến của lòng tham cũng phức tạp, có thể tăng lên khi được trao quyền cao hơn, lợi ích nhiều hơn.

Thế nên mới có chuyện dở khóc dở cười là khi phát hiện cán bộ không đủ năng lực, đạo đức, trách nhiệm được giới thiệu, bổ nhiệm vào hệ thống chính quyền thì người giới thiệu, bổ nhiệm biện minh “tôi làm hoàn toàn đúng quy trình”. Nếu tôi nấu cơm đúng quy trình nhưng lại chọn gạo kém chất lượng, gạo mốc thì không thể cho cơm ngon được. Khó khăn trong việc chọn lọc cán bộ không chỉ ở Việt Nam gặp, mà các nước trên thế giới đều gặp phải và cần có nhiều biện pháp, kết hợp nhiều góc nhìn khoa học, nhiều công cụ khác nhau để xử lý.

Cái khó thứ hai đó là năng lực thực thi pháp luật của chúng ta. Luật pháp về phòng, chống tham nhũng thì có rất nhiều rồi, tôi nghĩ cũng không thiếu nhưng việc áp dụng luật để giám sát, kịp thời phát hiện và xử lý những người làm sai, nhũng nhiễu thì vẫn còn nhiều hạn chế. Thậm chí, có người trong quá trình chống tham nhũng cũng tham nhũng hoặc vì nhiều lý do khác nhau mà nhẹ tay, thiếu sự quyết liệt, không đấu tranh tới cùng.

+ TS Vũ Trung Kiên: Tôi cũng cho rằng việc kiểm soát ý thức, đạo đức của con người không phải là điều dễ dàng, rất khó cân đong, đo đếm chính xác tư tưởng của người ta, bởi trong đầu họ nghĩ gì làm sao người khác biết. Dù sao thì các cơ quan chủ quản về công tác cán bộ vẫn phải dựa chủ yếu vào lý lịch, hồ sơ của cán bộ.

Tôi còn nhớ có tài liệu viết rằng xưa cha ông mình đi làm quan phải nằm lòng câu nói “Qua điền bất nạp lý, lý hạ bất chỉnh quan”, có nghĩa là “Đi qua ruộng dưa thì không được cúi xuống sửa giày, đi dưới cây mận thì không được giơ tay lên chỉnh sửa mũ”. Vì sao vậy, vì dưa bò dưới đất, nếu anh cúi xuống sửa giày người ở đằng xa không biết tưởng anh cúi xuống hái trộm dưa. Cũng vậy, anh giơ tay sửa nón, người ở đằng xa sẽ nghĩ anh hái trộm mận. Người xưa muốn cảnh tỉnh tất cả những người làm quan cần luôn ngay thẳng, ở nơi mà pháp luật không soi chiếu tới thì vẫn còn có đạo đức để điều chỉnh hành vi.

Tôi lấy ví dụ vụ án kit test Việt Á đã khiến rất nhiều cán bộ từ địa phương đến Trung ương lãnh án vì móc ngoặc trong ngoài để đưa nhận hối lộ, tham nhũng. Trước lợi ích mà phía Việt Á đưa ra, rất nhiều người không vượt qua được lòng tham. Tuy nhiên, việc cựu giám đốc CDC Bình Dương được miễn trách nhiệm hình sự vì có sai nhưng sai vì quy trình đấu thầu để có vật tư y tế cứu chữa bệnh nhân chứ không có động cơ tư túi đã cho chúng ta thấy cũng có những cán bộ họ làm vì lợi ích chung và tuyệt nhiên không để lòng tham lấn át đạo đức, trách nhiệm.

Tôi cũng đồng tình với TS Nguyễn Hữu Nguyên rằng vấn đề thực thi pháp luật trong phòng, chống tham nhũng vẫn còn những hạn chế. Thực ra, Đảng và Nhà nước đã sớm nhận ra vấn đề này. Nghị quyết Trung ương 4 các khóa XI, XII và XIII của Đảng đều tập trung vào vấn đề xây dựng và chỉnh đốn Đảng. Kể từ năm 2013, Ban Chỉ đạo Trung ương phòng, chống tham nhũng được chuyển từ Chính phủ sang trực thuộc Bộ Chính trị do Tổng Bí thư trực tiếp làm trưởng ban. Tuy nhiên, tôi vẫn mong muốn rằng tinh thần không có vùng cấm, không có ngoại lệ cần phải được thực thi quyết liệt, nghiêm minh hơn nữa.

. Xin cảm ơn các chuyên gia.

Hệ thống pháp luật rõ ràng sẽ hạn chế được nạn “thân hữu”

Theo báo cáo chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh năm 2023 (PCI) của Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), giai đoạn 2019 đến nay, tình trạng nhũng nhiễu của cán bộ, công chức, viên chức có xu hướng tăng. Trong khi năm 2019-2020, có 54,1% số DN được hỏi thừa nhận vẫn còn tình trạng nhũng nhiễu của cán bộ, công chức, viên chức khi giải quyết các thủ tục cho DN; con số này tăng lên mức 57,43% vào năm 2021 và tăng mạnh lên mức 71,7% vào năm 2022. Năm 2023, chỉ số này chỉ giảm nhẹ, vẫn ở mức gần 70%.

Những chỉ số trên cho thấy tình trạng nhũng nhiễu DN vẫn còn khá phổ biến. Một trong những lý do khiến tình trạng này còn tồn tại đó là công chức, lãnh đạo nắm quyền hành trong tay có thể lợi dụng những kẽ hở hoặc sự chồng chéo về pháp luật để tìm cách trục lợi. Không ít quan điểm thừa nhận rằng khoảng cách từ chính sách, luật pháp đến thực tiễn - trong một số trường hợp - vẫn còn xa. Nhiều chính sách vẫn còn chưa rõ ràng, chồng chéo nhau, thiếu nhất quán, khả thi, hợp lý nên DN xảy ra lúng túng, thậm chí người thực thi pháp luật cũng băn khoăn.

Hay như nhiều trường hợp khi luật được ban hành thì công chức, DN vẫn phải chờ ra nghị định, thông tư để biết cách thực hiện. Cơ quan này muốn ra hướng dẫn nhiều khi cũng phải chờ bộ, ngành khác trao đổi, thống nhất, có khi phải hỏi ý kiến, xin chỉ đạo lòng vòng nhiều nơi. Cùng một vấn đề nhưng nhiều cơ quan cùng lúc chịu trách nhiệm và nắm quyền, trong khi phân vai, phân trách nhiệm, chế tài vẫn còn chưa thật sự rõ ràng.

Dù Việt Nam đang đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, tìm cách gỡ rối cho nhiều quy định pháp luật nhưng thực tế nói trên vẫn còn nhiều, vô tình tạo ra những “cơ hội” cho các công chức lẫn DN có thể “bắt tay” tìm kiếm lợi ích.